Instrument

Bestaand

Nieuw

Richtinggevend relevante beleidsstrategieën en  samenwerkingsprogramma’s

• Europese Territoriale Samenwerking /  INTERREG
• Actieagenda Ruimtelijk ontwerp (ARO)
• Erfgoed Telt
• Bestuursakkoord Water (BAW)

• Meerjarenplan 2018-2020, Uitvoerings- programma Bodem en Ondergrond
• Actualisatie Actieagenda Ruimtelijke  Ontwerp (ARO+)
• Proeftuin Nederland van Morgen
• Omgevingsagenda’s
• Overheden geven uitvoering aan  Regio Deals
• Nationaal Milieubeleidskader

•  Omgevingswet

• Het Rijk onderzoekt op welke wijze het Rijksvastgoed (rijksgebouwen en rijksgronden) ingezet kan worden voor de realisatie van de vier prioriteiten

• Monitor NOVI
• Vierjaarlijkse evaluatie

• Kennis- en innovatieprogramma NOVI

Bestaand

Nieuw

• Structuurvisie Ondergrond (STRONG)
• Structuurvisie Buisleidingen (wordt opgevolgd door Programma Energiehoofdstructuur)
• Structuurvisie Windenergie op Land (wordt opgevolgd door Programma Energiehoofd-structuur)
• Nederlandse Maritieme Strategie
• Programma Maritiem Nederland
• Deltaprogramma (inclusief Deltaplannen voor Waterveiligheid, Zoetwater, Ruimtelijke Adaptatie en Kennisprogramma Zeespiegelstijging) (op basis van Waterwet)
• Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS)
• Bestuursakkoord Klimaatadaptatie
• Klimaatakkoord/Klimaatplan
• Integrale Nationale Energie- en Klimaatplan
• Gebiedsagenda’s Grote Wateren
• Deltabeslissing Ruimtelijke Adaptatie
• Kustpact
• Bestuursakkoord Water (BAW)
• IBP ‘Samen aan de slag voor het klimaat’
• Nationale Agenda Laadinfrastructuur
• Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) (op basis van Waterwet)

• Nationaal Waterprogramma 2022-2027 (bijlage: Programma Noordzee 2022-2027)
• Programma Energiehoofdstructuur
• Missiegedreven Topsectoren- en Innovatiebeleid• Agenda voor het Waddengebied 2050
• Langetermijnstrategie Klimaat
• Taskforce Infrastructuur Klimaatakkoord Industrie (TIKI)
• Nationaal Programma Regionale Energie Strategie (NP RES)
• Langetermijnstrategie Klimaat
• Programma Aardgasvrije Wijken
• Herijking Deltabeslissingen (2020) 

Instrument

Bestaand

Nieuw

Bestuurlijke afspraken

• Bestuursakkoord Klimaatadaptatie
• Nationale Adaptatiestrategie 2016 (NAS)
• Bestuursakkoord Water (BAW)• City Deal Klimaatadaptatie
• Topsectoren
• Internationale afspraken (met omringende landen) over waterbeschikbaarheid en -kwaliteit
• Het Rijk draagt zorg voor voldoende zand-winningslocaties op de Noordzee
• Het dynamisch kustbeheer wordt voortgezet in samenwerking tussen kust- en duinbeheerders (Rijk en provincies), ondersteund door een handreiking dynamisch kustbeheer
• Het Rijk en de Waterschappen zorgen er via het Hoogwaterbeschermingsprogramma voor dat Nederland uiterlijk in 2050 tegen overstromingen is beschermd door te voldoen aan wettelijk voorgeschreven normen

• In het Deltaprogramma, het Nationaal Waterprogramma 2022-2027 (NWP3) en het Kustpact wordt het behouden en reserveren van voldoende ruimte voor toekomstige waterveiligheidsmaatregelen uitgewerkt
• In het Programma Integraal Riviermanagement (IRM) wordt gewerkt aan het veiliger en aantrekkelijker maken van het Nederlandse rivierengebied
• Uitkomsten Beleidstafel Droogte: klimaatbestendig hoofdwatersysteem onder andere slimmer verdelen en vasthouden van water, tegengaan van verzilting (oppervlaktewater) en klimaatbestendig grondwatersysteem (meer water vasthouden), eind 2020 een besluit over de voorkeursstrategie
• In het kader van het Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw en Actielijnen klimaatadaptatie natuur werkt LNV samen met medeoverheden, bedrijven en kennisinstellingen aan oplossingsrichtingen om consequenties van klimaatverandering, zoals droogte, het hoofd te kunnen bieden
• Alle overheden dienen besluiten over de ontwikkeling en inrichting van een gebied te toetsen op de gevolgen voor de klimaatbestendigheid

Wet- en regelgeving

• Waterwet (gaat grotendeels op in Omgevingswet)
• Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), Weging van het waterbelang
• Bestaande bouwregelgeving
• Normering regionale wateroverlast
• Bkl, Ruimtelijke reservering voor mogelijke binnendijkse rivierverruimingen
• In actuele situaties van watertekort (zoals de zomer van 2018) bepaalt de wettelijke verdringingsreeks hoe het water wordt verdeeld (Waterbesluit art. 2.1/ (Bkl))

• Europa: European Climate Law (in ontwikkeling)
• Programma Noordzee 2022-2027 en artikel 5.38 Bkl (paragraaf 5.1.3.2 Bkl), Borging primaire keringen in en buiten het kustfundament

Financiën

• Deltafonds (voor Klimaatadaptatie vanaf 2021 deel Deltafonds in tijdelijke impulsregeling): tot en met 2032 zijn voor het Deltafonds middelen gereserveerd
• Inzet van het Deltafonds door het Rijk onder andere gericht op: waterveiligheid, (de waterkeringen langs de kust worden door het Rijk op sterkte gehouden volgens het principe ‘zacht waar het kan, hard waar het moet’) zoetwatervoorziening en waterkwaliteit
• Bestuursakkoord Klimaatadaptatie
• Bestuursakkoord Water (BAW)
• Stimuleringsprogramma IenW 2019-2020

• Erfgoed Deal thema klimaatadaptatie stimuleert de inzet van het verleden als inspiratiebron voor ontwerp

• Jaarlijkse monitoring en zesjaarlijkse herijking Deltaprogramma

Kennis

• Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS)
• Nationaal Kennis- en Innovatieprogramma Water en Klimaat
• Global Centre on Climate Adaptation
• Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)
• www.ruimtelijkeadaptatie.nl

• Het Deltaprogramma (inclusief Kennisprogramma Zeespiegelstijging) geeft onder andere meer zicht op de houdbaarheid van het huidige beleid en de opties voor de langetermijn en de mogelijke gevolgen voor de wateropgaven en de ruimtelijke inrichting 

Instrument

Bestaand

Nieuw

Bestuurlijke afspraken

• Noordzeeoverleg

• Binnen het Programma Noordzee 2022-2027 wordt door het Rijk in samenwerking met medeoverheden en belanghebbenden de ruimtelijke ontwikkeling van de Noordzee binnen de randvoorwaarden van een gezond ecosysteem nader uitgewerkt en worden ook afspraken over hoofdkeuzes en -richtingen voor het ruimtelijke beleid uit het Noordzeeakkoord opgenomen
• Het Programma Energiehoofdstructuur is gericht op de ruimtelijke planning van het energiesysteem op nationale schaal 

Wet- en regelgeving

• Waterwet, gaat grotendeels op in de Omgevingswet, en uitvoeringsregelgeving
• Wet windenergie op zee
• Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM)
• Gemeenschappelijk Visserijbeleid (GVB)
• Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR)
• Wet Natuurbescherming, gaat op in de Omgevingswet
• OSPAR (Europees samenwerkingsverband voor de Noordzee)
• Integrated Maritime Policy (IMP)/Maritime Spatial Planning (MSP)
• Richtlijnen van Internationale Maritieme Organisatie (IMO)

• Ratificatie van het Onderwaterverdrag van Unesco

Financiën

• Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij (EFMZV) ten behoeve van Geïntegreerd Maritiem beleid (GMB) en Gemeenschappelijk Visserijbeleid (GVB)
• Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) regelingen

• Voor de uitvoering van het Noordzeeakkoord is € 200 miljoen voorzien

• Kustwacht
• Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA)

Kennis

• OSPAR science needs agenda
• Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM)
• IDON kennisagenda
• UN Decade of Ocean Science
• Programma Maritiem Erfgoed

• Onderzoeks- en monitoringsprogramma (bijlage 2, Noordzeeakkoord) 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Noordzeeoverleg 

• Het Programma Energiehoofdstructuur is gericht op de ruimtelijke planning van het energiesysteem op nationale schaal
• In de Nationale Agenda Laadinfrastructuur (NAL) wordt gewerkt aan de opgave om voldoende laadinfrastructuur te realiseren voor ontwikkeling naar elektrisch vervoer 
• In het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) werken Rijk en medeoverheden samen om gemeenten en betrokken partijen zo goed mogelijk te ondersteunen in de aardgasvrije opgave
• Het Rijk stimuleert ontwerpkracht en goed opdrachtgeverschap voor de aanpak van actuele vraagstukken in de Actieagenda Ruimtelijke Ontwerp. Hiermee wordt bijgedragen aan het behoud van bestaande kwaliteit of het toevoegen van nieuwe ruimtelijke kwaliteit 

Wet- en regelgeving 

• Gaswet (gaat op in Energiewet 1.0)
• Elektriciteitswet (gaat op in Energiewet 1.0)
• Warmtewet (gaat op in Warmtewet 2.0)
• Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), ruimtelijke reserveringen t.a.v. hoogspanningsverbindingen en aanlandingspunten wind op zee
• Ruimtereservering 380 KV/risicozones, backbones Mijnbouwwet
• Rijkscoördinatieregeling 

• Bouwbesluit-energieprestatie-eisen (BENG-eisen; nog niet in werking getreden, maar al wel gepubliceerd): aanpassing bouwregelgeving maatwerkmogelijkheden gemeenten voor duurzaam gebruik daken
• Nieuwe eisen aan de ruimtelijke consequenties van de transities naar hernieuwbare energie voor transport, distributie, conversie en opslag van energie (overleg nodig over eventuele juridische verankering)
• Waterstof toevoer/laadplekken/risicozones vrijwaring CO² opvang op land 

Financiën 

• Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+)
• Instrumenten Klimaatakkoord 

• Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE++)
• Erfgoed Deal stimuleert bij de energietransitie aandacht voor erfgoed in relatie tot het landschap 

Kennis 

• Leidraad warmte
• Klimaatakkoord
• Energie Centrum Warmte (ECW) 

• Integrale Kennis- en Innovatieagenda (IKIA) Klimaatakkoord
• Klimaat- en Energieverkenning (KEV)
• Expertisecentrum Warmte
• Expertisecentrum Hernieuwbare Opwek 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Klimaatakkoord 

• In het Nationaal Programma Regionale Energie Strategie (NP RES) bespreken de gezamenlijke overheden de ontwikkelingen van de RES’en, dat doen ze mede in relatie tot de richting die in de NOVI is meegegeven
• Medeoverheden geven, in samenwerking met de energiesector, gebruikers en andere belanghebbenden, in de Regionale Energie Strategieën (RES’en) invulling aan de afspraak uit het Klimaatakkoord dat in 2030 35 TWh grootschalige hernieuwbare elektriciteitsopwekking op land (>15kW) moet zijn gerealiseerd
• Het Programma Energiehoofdstructuur is gericht op de ruimtelijke planning van het energiesysteem op nationale schaal
• Het Rijk stimuleert ontwerpkracht en goed opdrachtgeverschap voor de aanpak van actuele vraagstukken in de Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp
• Het Rijk (LNV en EZK) onderzoekt de mogelijkheden voor nieuw bos in combinatie met energietoepassingen
• Een meer strategische inzet van Rijksvastgoed voor brede maatschappelijke doelen 

Wet- en regelgeving 

• Projectbesluit Omgevingswet 

• Gemeenten krijgen via het Besluit bouwwerken leefomgeving (Bbl) de bevoegdheid om het duurzaam gebruik van daken van gebouwen die niet al onder de landelijke energiepresentatie-eisen vallen te verplichten
• Het Rijk zorgt waar nodig binnen het Nationaal Programma Regionale Energie Strategie (NP RES) voor aanpassing van het instrumentarium
• De minister geeft in het Bbl gemeenten de bevoegdheid om in het omgevingsplan te eisen dat nieuwe gebouwen die niet al onder de voorgenomen BENG-eisen vallen, zoals onverwarmde industriehallen, hun dak moeten gebruiken voor duurzame opwek van energie of klimaatadaptatie. De gemeente kan hierbij gebiedsgericht differentiëren 

Financiën 

• Stimulering Duurzame Energie (SDE+) 

• Stimulering Duurzame Energie (SDE++)
• Artikel 2 onderzoek van de Raad voor het Openbaar Bestuur naar de uitvoeringslasten voor decentrale overheden van het Klimaatakkoord
• Erfgoed Deal thema energietransitie 

Kennis 

• Kennis- en Leerprogramma Aardgasvrije Wijken
• Leidraad Warmte
• Nationaal Programma Regionale Energie Strategie
• Klimaatakkoord
• Energie Centrum Warmte (ECW) 

• Monitor Klimaatakkoord
• Participatiecoalitie: voor advies en ondersteuning kunnen gemeenten en regio’s hierbij terecht
• Onderzoek door het Rijk van de mogelijkheden van inzet van het grondbeleidsinstrumentarium 

Bestaand 

Nieuw 

• Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie 2019-2023
• Topsectorenbeleid 
• Ruimtelijk Economische Ontwikkelstrategie (REOS) 
• Grensoverschrijdende Samenwerking (GROS) 
• Europese Territoriale Agenda 
• Klimaatakkoord Duurzame Mobiliteit 
• Programma Duurzame Veiligheid 
• Goederenvervoeragenda 
• Havennota 2020-2030 
• Nederlandse Maritieme Strategie 
• Knooppunten/terminalbeleid  
• Structuurvisie Buisleidingen 
• Digitale Transportstrategie 
• Ruimtelijke Strategie Datacenters 
• Perspectief Bestemming NL 2030 (NBTC) 
• Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp (ARO)
• Kamerbrief Erfgoed Telt 2018-2021
• Regioprofielen Cultuur
• Contouren Toekomstbeeld OV 2040 
• Actieplan Digitale Connectiviteit 
• Nationaal Tuinbouwakkoord
• Schets Mobiliteit naar 2040 

• Programma Verstedelijking en Wonen 
• Missiegedreven Topsectoren- en Innovatiebeleid + Kennis- en Innovatieconvenant 2020-2023
• Luchtvaartnota 
• Programma Energiehoofdstructuur
• Nationaal Programma Regionale Energie Strategie (NP RES)
• Actualisatie Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp (ARO+) 
• Verdrag van Davos 
• Groeistrategie voor Nederland op de lange termijn, zogenaamde ‘Groeibrief’ 
• Brainport Nationale Actieagenda
• Nationaal Programma voor Industriële Clusters (PICLS) 
• Europa: European Green Deal 
• Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDGs) 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Transitieagenda’s
• Uitvoeringsagenda Circulaire Economie 2019-2023
• In de Uitvoeringsagenda en transitieagenda’s staan vijf ketens centraal: 

1. Biomassa en voedsel 
2. Kunststoffen 
3. Maakindustrie 
4. Bouw 
5. Consumentengoederen 

• IBP Vitaal Platteland gaat nadrukkelijk in op kringlooplandbouw. Overeenkomsten Q1 2020 ondertekend 

• Het Rijk en maatschappelijke partijen geven uitvoering aan de omslag naar kringlooplandbouw zoals aangegeven in de Kamerbrief over Stikstof en PFAS
• Vernieuwing Rijksinzet op Buisleidingen
• Rijk en regio’s ontwikkelen gezamenlijk Regionale strategieën Circulaire Economie
• In de grens- en krimpregio’s worden de vitaliteit en leefbaarheid versterkt door het opstellen van ruimtelijke en sociaaleconomische ontwikkelstrategieën door de gezamenlijke overheden 

Wet- en regelgeving 

• Hoofdstuk 10 Wet milieubeheer, Afvalstoffen
• > 200 Green Deals, hebben vaak een wet- en regelgeving component
• Regelgeving waterkwaliteit, lucht- en bodemkwaliteit 

• Actualisatie en aanscherping van de Omgevingswet en de Wet milieubeheer ten aanzien van afvalregelgeving en bouwregelgeving (onder andere ten aanzien van verplichting hergebruik sloopmaterialen als ook overweging hergebruik restmaterialen)
• In het Klimaatakkoord zijn afspraken gemaakt over het reduceren van de CO²-uitstoot met 49% in 2030 

• Infrastructuurfonds (toekomstig Mobiliteitsfonds) 

• Kennisprogramma’s Europa (Smart Cities and Communities track binnen Horizon Europe) ten behoeve van kennisspreiding 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

• In het Nationaal Programma voor Industriële Clusters (PICLS) worden clusterplannen voor de verduurzaming van de zes verschillende clusters uitgewerkt
• De Taskforce Infrastructuur Klimaatakkoord Industrie (TIKI) heeft de minister van EZK geadviseerd over de behoefte aan extra infrastructuur van de clusters en de voorwaarden voor realisatie daarvan in relatie tot het Programma Energiehoofdstructuur. Het kabinet komt na de zomer met een rijksreactie op het TIKI Verduurzaming van de basisindustrie voor 2050, zoals aangegeven in de Visie Verduurzaming Basisindustrie 2050 van 15 mei 2020
• Het Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat (MIEK) geeft tot 2030 invulling aan infrastructuur behoefte van de grote industrie

Wet- en regelgeving 

• Wet milieubeheer, emissiehandel 

• Overheden werken het Klimaatakkoord verder uit naar een aantal nieuwe instrumenten en regelingen ten dienste aan de energietransitie. Bijvoorbeeld de industrie betaalt een prijs voor hun CO²-uitstoot via het EU-emissiehandelssysteem (ETS) 

Financiën 

• Klimaatakkoord 

• Circulair inkoopbeleid door het Rijk 
• Overheden en bedrijven investeren in het realiseren van warmtenetten, de benutting van restwarmte en het gebruik van afgevangen CO²(Westland Rotterdam), hiertoe zijn in het Klimaatakkoord afspraken opgenomen
• Subsidieregeling Duurzame Energie (SDE++) voor meerkosten industrie
• De subsidiegelden voor de transitie worden opgebracht door zowel burgers als bedrijven, via de Opslag Duurzame Energie (ODE)
• Groeistrategie voor Nederland op de lange termijn, zogenaamde ‘Groeibrief’, noemt kennisontwikkeling en research & development en innovatie als terreinen die in aanmerking komen voor het investeringsfonds 

Kennis 

• Klimaatakkoord 

• Het Rijk en medeoverheden verkennen samen alternatieven in duurzame elektriciteitsvoorziening landinwaarts
• Het Rijk investeert in onderwijs en research & development: daartoe is op 12/11/19 het Kennis- en Innovatieconvenant 2020-2023 (KIC) aan de TK gezonden: de economische kansen van maatschappelijke uitdagingen en de inzet op sleuteltechnologieën (zoals fotonica, kunstmatige intelligentie, quantum- en nanotechnologie) staan centraal
• Raodmap Human Capital Topsectoren 2020-2030: voor voldoende goed opgeleide medewerkers 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Programma-aanpak Goederenvervoercorridors 

• De ontwerp-Luchtvaartnota bevat een nieuwe systematiek voor een meer geïntegreerde afweging voor de ruimte voor luchtvaart en andere functies met behulp van het instrumentarium van de Omgevingswet
• Institutionele, technisch-operationele belemmeringen en knelpunten in regelgeving die goede grensoverschrijdende (spoor-, lucht-, weg- en water-) verbindingen belemmeren, worden aangepakt 

• Projectprocedure Afdeling 5.2 Omgevingswet
• Paragraaf 5.1.6.2 Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), ruimtelijke reserveringen autowegen, autosnelwegen en hoofdspoorwegen
• Beperkingengebieden Infrastructuur
• Spoorwegwet
• Wegenwet
• Scheepvaartverkeerswet 

• Het Rijk stuurt via het Infrastructuurfonds (toekomstig Mobiliteitsfonds) aan op behoud en realisatie: 
  • Nationale netwerken en Trans-Europese Netwerken (TEN’s) 
  • Hoofdwegennet 
  • Hoogwaardige railinfrastructuur met goede regionale en internationale IC-verbindingen 
  • Goed functionerend vaarwegennetwerk 
  • Hoogwaardig OV-netwerk 
•  Aandacht voor: 
  • Capaciteit in de energie- en buisleidingeninfrastructuur 
  • Realiseren van een state of the art data-infrastructuur 
• Dit wordt onder andere uitgewerkt in het kader van het Toekomstbeeld OV, Havennota 2020-2030, Goederenvervoervisie, Programma Goederenvervoercorridors 

Kennis 

• Ruimtelijk Economische Ontwikkelstrategie (REOS) als netwerk ten behoeve van agglomeratiekracht toplocaties in relatie tot borrowed size (metropooloverstijgend) 

• Het Rijk stimuleert innovaties gericht op bereikbaarheid in grote steden en flexibele vraaggerichte mobiliteit in zowel de steden als de meer landelijke gebieden 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Ingezet wordt op een select aantal essentiële locaties (zakencentra, campussen, transformatiegebieden en productielandschappen), knooppunten én op de verbindingen daartussen op regionaal, nationaal en internationaal schaalniveau 

• De Brainport Nationale Actieagenda wordt opgesteld, met jaarlijkse voortgangsrapportage
• Overheden geven uitvoering aan Woondeals
• Het Rijk zet met de regio’s in op NOVI-gebieden
• Waterbeschikbaarheid en groenbeschikbaarheid als uitgangspunt bij ruimtelijke inrichting 

• Paragraaf 5.1.6.4 Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), Project Mainportontwikkeling Rotterdam met betrekking tot Maasvlakte 2 groen- en natuurprojecten 

• Budget Woningbouwimpuls
• Groeistrategie voor Nederland op de lange termijn, zogenaamde ‘Groeibrief’, noemt kennisontwikkeling en research & development en innovatie als terreinen die in aanmerking komen voor het investeringsfonds
• Erfgoed Deal thema stedelijke groei

Kennis 

• Inzet op ‘Safe-by-Design’ 

• Ruimtelijk Economische Ontwikkelstrategie (REOS) als netwerk en denktank 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

• Grensoverschrijdende samenwerking (GROS) zorgt voor een effectieve samenwerking met grensregio’s om grensbelemmeringen weg te nemen en kansen te verzilveren. Dit gebeurt onder andere door de aanpak van grensbarrières en randvoorwaarden (onder andere GEA actie-agenda) en het ondersteunen van grensoverschrijdende initiatieven (door middel van Regio Deals) 
• Rijk en partners zullen Omgevingsagenda’s afstemmen met Vlaams/Waalse gewesten en Duitse deelstaten 

• Tracéwet (straks Omgevingswet afdeling 5.2 projectprocedure) 

• In mei 2018 is tussen Nederland en Vlaanderen afgesproken dat een onderzoekstraject wordt ingezet naar oplossingsrichtingen voor grensknelpunten voor grensoverschrijdende projecten op het terrein van de fysieke leefomgeving (ruimtelijke ordening en infrastructuur). Resultaten komen eind 2020 beschikbaar 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Antenneconvenant
• Brede visie marktordening 

• Het Rijk en partners geven uitvoering aan het 10-stappenplan uit de Ruimtelijke Strategie Datacenters
• Het doel van het Actieplan Digitale Connectiviteit is om digitaal de Europese koploper te blijven met een kwalitatief hoogwaardige connectiviteit die een grote diversiteit aan vraag kan bedienen en altijd en overal beschikbaar is tegen concurrerende tarieven 

Wet- en regelgeving 

• Warmtewet
• Telecommunicatiewet 

• Ruimtelijke consequenties door de aanlanding van nieuwe internationale datakabels via de Noordzee kunnen leiden tot regelgeving en zullen in het Programma Noordzee 2022-2027 verder worden uitgewerkt 

• Voor 5G benodigde frequenties worden door de Rijksoverheid geveild 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Retail Deals 

• Nieuwe Retail Deals
• Verstedelijkingsstrategie in de NOVI en locatiebeleid (logistieke bedrijven)
• Verduurzaming van de basisindustrie voor 2050, zoals aangegeven in de Visie Verduurzaming Basisindustrie 2050 van 15 mei 2020 

Wet- en regelgeving 

• Paragraaf 5.1.5.4 Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), Ladder voor Duurzame Verstedelijking 

• Het Rijk beziet of de Ladder voor Duurzame Verstedelijking moet worden aangepast conform de nieuwe Verstedelijkingsstrategie 

Kennis 

• Rapport Ruimte voor economische activiteit tot 2030: EZK studie verricht naar de toekomstige ruimtebehoefte voor economische activiteiten op bedrijventerreinen en kantoorlocaties, september 2019
• Inventarisatie en onderzoek naar meerwaarde van campussen 

• Behoefteraming van bedrijventerreinen 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

• Uitvoering geven aan de Actie Agenda Perspectief 2030, gericht op Nederland als een aantrekkelijke toeristische bestemming 

Bestaand 

Nieuw 

• Schets Mobiliteit naar 2040
• Woonagenda 2019-2023
• Programma Bevolkingsdaling
• Programma Gezondheid en Milieu
• Programma Langer Thuis
• Toekomstbeeld OV 2040
• Bereikbaarheidsprogramma’s Metropoolregio’s Amsterdam (MRA), Rotterdam Den Haag (MRDH), Utrecht (MRU)
• Klimaatakkoord Duurzame mobiliteit
• Strategisch Plan Verkeersveiligheid
• Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp (ARO)
• Kamerbrief Erfgoed Telt 2018-2021
• Programma Klimaatadaptatie
• Agenda Fiets
• Kamerbrief Groen in de Stad
• Europa: Urban Agenda For The EU 

• Programma Verstedelijking en Wonen
• Actualisatie Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp (ARO+)
• Agenda ‘Ruimte voor Lopen’
• Kamerbrief Natuurinclusief bouwen
• Programma Aardgasvrije Wijken
• Europa: New Leipzig Charter (najaar 2020)
• European Climate Pact (in ontwikkeling 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Bereikbaarheidsprogramma’s Metropoolregio’s Amsterdam (MRA), Rotterdam Den Haag (MRDH), Utrecht (MRU)/ Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT)
• Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (loopt tot inwerkingtreding Omgevingswet, en opgevolgd door het Schone Lucht Akkoord) 

• Het Rijk en partners geven uitvoering aan de afspraken in het Toekomstbeeld OV 2040 en stellen een ontwikkelagenda van het Toekomstbeeld OV op
• Het Rijk geeft uitvoering aan de afspraken uit het regeerakkoord met betrekking tot grensoverschrijdende verbindingen 

• Infrastructuurfonds (toekomstig Mobiliteitsfonds) • Budget Woningbouwimpuls 

• Europese programma’s en partnerschappen (bijvoorbeeld European Spatial Planning Observation Network (ESPON)) 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Bereikbaarheidsprogramma’s Metropoolregio’s Amsterdam (MRA), Rotterdam Den Haag (MRDH), Utrecht (MRU)/ Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) 
• Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (loopt tot inwerkingtreding Omgevingswet, en wordt dan opgevolgd door het Schone Lucht Akkoord) 

• Het Rijk stimuleert ontwerpkracht en goed opdrachtgeverschap in het stedelijk gebied in de Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp. Hiermee wordt bijdragen aan het behoud van bestaande kwaliteit of het toevoegen van nieuwe ruimtelijke kwaliteit
• Het Rijk zet met de regio’s in op NOVI-gebieden
• Staatsbosbeheer werkt een programma ‘Groene Metropool’ uit ten behoeve van een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat in steden
• In een aantal regio’s met een grote, urgente en/of complexe verstedelijkingsopgave werkt het Rijk als partner met de regio aan een regionale verstedelijkingsstrategie
• Toepassing van de integrale, algemeen geldende verstedelijkingsstrategie 

• Paragraaf 5.1.4 Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), gezondheid en milieu
• Paragraaf 5.1.5 Bkl, landschappelijke of stedenbouwkundige waarden en cultureel erfgoed
• Erfgoedwet 

Financiën 

• Niet ruimtelijk financieel instrumentarium (bijvoorbeeld hypotheekrenteaftrek, belastingheffing) 

• Erfgoed Deal thema verstedelijking, stimuleert de inzet van het verleden als inspiratiebron 

• Ontwikkelen Monitor landschap door het Rijk in overleg met medeoverheden, vanaf 2020 

Kennis 

• Regio van de toekomst/Stad van de toekomst/Wijk van de toekomst
• Toekomstverkenning stedelijke mobiliteit
• Benoemen van kernwaarden voor een gezonde leefomgeving
• Inzet van Expertteam Wonen
• Kennis- en innovatieagenda Landbouw, Water, Voedsel (missie: klimaatbestendig landelijk en stedelijk gebied)
• Kennis- en innovatieprogramma DuurzaamDoor
• City Deals • Nationale Adaptatiestrategie (NAS)
• Inzet van College van Rijksadviseurs (CRa) 

• NWA themaonderzoek klimaatadaptatie en gezondheid
• Het Rijk start een Programma Gezonde Leefomgeving
• Inzet van ontwerp/ontwerpend onderzoek door het Rijk in samenwerking met medeoverheden (CRa, Atelier X)
• Kennisdeling/kennisontwikkeling op het vlak van combinatie van groen en stedelijke omgeving ten behoeve van verhogen van de kwaliteit van het woonmilieu en het vestigingsmilieu 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Bereikbaarheidsprogramma’s Metropoolregio’s Amsterdam (MRA), Rotterdam Den Haag (MRDH), Utrecht (MRU)/ Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT)
• Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (loopt tot inwerkingtreding Omgevingswet, en wordt dan opgevolgd door het Schone Lucht Akkoord)
• Betrokken overheden, marktpartijen en maat-schappelijke organisaties geven uitvoering aan de Woonagenda 

• In het Programma Verstedelijking en Wonen worden de integrale verstedelijkingsstrategie en de voorkeursvolorde verstedelijking nader uitgewerkt
• In een aantal regio’s met een grote, urgente en/of complexe verstedelijkingsopgave werkt het Rijk als partner met de regio aan een regionale verstedelijkingsstrategie
• Het Rijk geeft uitvoering aan de City Deals
• Het Rijk zet samen met de regio’s in op NOVI-gebieden
• Er wordt uitvoering gegeven aan de Woondeals
• Er wordt uitvoering gegeven aan de bereikbaarheidsprogramma’s in relatie tot regionale verstedelijkingsstrategieën 

Wet- en regelgeving 

• Paragraaf 5.1.5.4 Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), Ladder voor Duurzame Verstedelijking
• Paragraaf 5.1.4 Bkl, gezondheid en milieu
• Paragraaf 5.1.5 Bkl, landschappelijke of stedenbouwkundige waarden en cultureel erfgoed
• Erfgoedwet
• Woningwet
• Paragraaf 5.1.7a Bkl 

• Het Rijk beziet of aanpassing van de Ladder voor Duurzame Verstedelijking aan de nieuwe Verstedelijkingsstrategie nodig is 

Financiën 

• Niet ruimtelijk financieel instrumentarium (bijvoorbeeld hypotheekrenteaftrek, belastingheffing) 

• Woonimpuls voor Woondealregio’s/schaarstegebieden door het Rijk in samenwerking met andere belanghebbenden (co-financiering) vanaf 2020
• Erfgoed Deal thema stedelijke groei 

Toezicht & handhaving 

• Monitor plancapaciteit
• Monitor studentenhuisvesting
• Autoriteit woningcorporaties (Aw) 

• Het Rijk streeft naar een structurele monitor flexwonen 

Kennis 

• Regio van de toekomst/Stad van de toekomst/ Wijk van de toekomst
• Voorbeelduitwerking verdichting en stedelijke kwaliteit
• Toekomstverkenning stedelijke mobiliteit
• Benoemen van kernwaarden voor een gezonde leefomgeving
• Inzet van Expertteam Wonen
• Kennis- en innovatieagenda Landbouw, Water, Voedsel (missie: klimaatbesteding landelijk en stedelijk gebied)
• Kennis- en innovatieagenda DuurzaamDoor
• City Deals
• Nationale Adaptatiestrategie (NAS)
• Inzet van College van Rijksadviseurs (CRa)
• Europese programma’s en partnerschappen (bijvoorbeeld European Spatial Planning Observation Network (ESPON), Joint Programming Initiative Urban Europe (JPI UE))
• Expertteam Wonen door Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)
• Expertteam Woningbouw bij het ministerie van BZK
• Voorbeelduitwerking verdichting en stedelijke kwaliteit
• Verkenning en regeling transformatiefonds overtollige woningen
• Programma Bevolkingsdaling 

• NWA themaonderzoek klimaatadaptatie en gezondheid
• Het Rijk start een Programma Gezonde Leefomgeving
• Het Rijk maakt samen met medeoverheden ter inspiratie en kennisbevordering een voorbeelduitwerking van verdichting en stedelijke kwaliteit
• Inzet van ontwerp/ontwerpend onderzoek door het Rijk in samenwerking met medeoverheden
• Kennisdeling/kennisontwikkeling op het vlak van combinatie van groen en stedelijke omgeving ten behoeve van verhogen van de kwaliteit van het woonmilieu en het vestigingsmilieu 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

• In het Interbestuurlijk Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) ondersteunen het Rijk, IPO, VNG en UvW samen gemeenten en betrokken partijen in de aardgasvrije opgave
• In het Programma Bodem en Ondergrond wordt een samenhangend beleid ontwikkeld voor het gebruik van de ondergrond
• Het Rijk zet samen met regio’s in op NOVI-gebieden
• Het Rijk geeft uitvoering aan City Deals en Woondeals met de Omgevingsagenda als integratiekader

• Paragraaf 5.1.5 Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), landschappelijke of stedenbouwkundige waarden en cultureel erfgoed
• Erfgoedwet 

Financiën 

• Financieringsfaciliteit Binnenstedelijke Transformatie: het reeds bestaande fonds voor stedelijke transformatie, opgericht om de ontwikkeling van complexe binnenstedelijke locaties te versnellen, wordt gecontinueerd
• Niet ruimtelijk financieel instrumentarium (bijvoorbeeld hypotheekrenteaftrek, belastingheffing) 

• Het Rijk voorfinanciert in samenwerking met andere partijen binnenstedelijke transformatie door middel van een transformatiefaciliteit
• Gemeenten wordt gevraagd een actieve en samenhangende aanpak van de versterking van het stedelijk groen te ontwikkelen bijvoorbeeld door een stedelijk groenfonds waarin private en publiek financiële stromen worden gebundeld
• Erfgoed Deal thema stedelijke groei 

Kennis 

• Regio van de toekomst/Stad van de toekomst/ Wijk van de toekomst
• Voorbeelduitwerking verdichting en stedelijke kwaliteit
• Toekomstverkenning stedelijke mobiliteit
• Benoemen van kernwaarden voor een gezonde leefomgeving
• Inzet van Expertteam Wonen
• Kennis- en innovatieagenda Landbouw, Water, Voedsel (missie: klimaatbesteding landelijk en stedelijk gebied)
• Kennis- en innovatieagenda DuurzaamDoor
• City Deals • Nationale Adaptatiestrategie (NAS)
• Inzet van College van Rijksadviseurs (CRa)
• Europese programma’s en partnerschappen (bijvoorbeeld European Spatial Planning Observation Network (ESPON), Joint Programming Initiative Urban Europe (JPI UE))
• Expertteam Wonen door Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)
• Expertteam Woningbouw bij het ministerie van BZK
• Voorbeelduitwerking verdichting en stedelijke kwaliteit
• Verkenning en regeling transformatiefonds overtollige woningen
• Programma Bevolkingsdaling 

• NWA themaonderzoek klimaatadaptatie en gezondheid
• Het Rijk start een Programma Gezonde Leefomgeving
• Het Rijk maakt samen met medeoverheden ter inspiratie en kennisbevordering een voorbeelduitwerking van verdichting en stedelijke kwaliteit
• Inzet van ontwerp/ontwerpend onderzoek door het Rijk in samenwerking met medeoverheden
• Kennisdeling/kennisontwikkeling op het vlak van combinatie van groen en stedelijke omgeving ten behoeve van verhogen van de kwaliteit van het woonmilieu en het vestigingsmilieu 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

• Het Programma Gezonde Leefomgeving focust zich op het faciliteren van medeoverheden en GGD’en bij het realiseren van een leefomgeving die door zijn inrichting gezondheid bevordert en beschermt
• Het Nationaal Milieubeleidskader wordt in 2021/2022 uitgewerkt en geconcretiseerd in een Nationaal Milieuprogramma
• Het Rijk, provincies en gemeenten geven uitvoering aan het Schone Luchtakkoord middels maatregelen voor het verbeteren van de luchtkwaliteit, waarbij gezondheid een veel prominentere plek in het luchtbeleid krijgt
• Uitvoering geven aan de Woondeals
• Regionale Verstedelijkingsstrategie: Rijk en mede-overheden onderzoeken actief knelpunten ten aanzien van natuurinclusief bouwen

• Paragraaf 5.1.5.4 Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), Ladder voor Duurzame Verstedelijking 

Financiën 

• Financieringsfaciliteit Binnenstedelijke Transformatie: het reeds bestaande fonds voor stedelijke transformatie, opgericht om de ontwikkeling van complexe binnenstedelijke locaties te versnellen, wordt gecontinueerd 

• Het Rijk zet door middel van de woningbouwimpuls in op betaalbare woningen, het versnellen van de woningbouw en een goede leefomgeving
• Naast publieke middelen kan ook meer en beter gebruik gemaakt worden van alternatieve bekostigingsbronnen. In mei 2020 heeft de ambtelijke studiegroep Alternatieve bekostiging advies uitgebracht over instrumenten om dergelijke baten te benutten voor gebiedsontwikkelings- en infrastructuurinvesteringen
• Erfgoed Deal thema stedelijke groei 

• Inzet van ontwerp/ontwerpend onderzoek door het Rijk in samenwerking met medeoverheden
• Kennisdeling/kennisontwikkeling op het vlak van combinatie van groen en stedelijke omgeving ten behoeve van verhogen van de kwaliteit van het woonmilieu en het vestigingsmilieu
• Het Rijk start een Programma Gezonde Leefomgeving
• In het kader van de Innovation Expo wordt een Challenge ingezet om Biobased Bouwen te stimuleren

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• In het Deltaprogramma werken Rijk en medeoverheden samen onder andere aan een klimaatbestendige en waterrobuuste inrichting
• Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland (IBP - Samen aan de slag voor het Klimaat en Vitaal Platteland) 

• Regionale Verstedelijkingsstrategie
• In het Programma Verstedelijking en Wonen wordt een samenhangende aanpak voor de ontwikkeling van het groen in en om de stad ontwikkeld en worden afspraken gemaakt over de toepassing daarvan. Inzet wordt het eerder betrekken van groen in de gebiedsontwikkeling, de verbinding van groen in en rondom de stad, in aansluiting op het Programma Groene Metropool en de multifunctionaliteit van groen
• Natuurinclusief ontwikkelen en bouwen is het uitgangspunt en wordt gestimuleerd
• Het Rijk geeft uitvoering aan het Programma Versterken Biodiversiteit 

• Bestaande bouwregelgeving 

• Voorbeelduitwerking verdichting en stedelijke kwaliteit
• Wijk van de toekomst/Stad van de Toekomst/Regio van de Toekomst 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Deltaprogramma Bestuursakkoord Klimaat-adaptatie
• Nationale Adaptatiestrategie (NAS)
• Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland (IBP – Samen aan de slag voor het Klimaat en Vitaal Platteland) 

• Alle overheden dienen besluiten over de ontwikkeling en inrichting van een gebied te toetsen op de gevolgen voor de klimaatbestendigheid
• Het Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied is gericht op het ontwikkelen van werkbare en opschaalbare oplossingen voor klimaatadaptief bouwen 

• Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), Weging van het waterbelang
• Bestaande bouwregelgeving
• Normering regionale wateroverlast 

Financiën 

• Deltafonds (voor Klimaatadaptatie vanaf 2021 deel Deltafonds in tijdelijke impulsregeling): tot en met 2032 zijn voor het Deltafonds middelen gereserveerd
• Bestuursakkoord Klimaatadaptatie 

• Erfgoed Deal thema klimaatadaptatie 

• Jaarlijkse monitoring en zesjaarlijkse herijking Deltaprogramma 

• Regio van de toekomst/Stad van de toekomst/ Wijk van de toekomst
• Deltaprogramma (inclusief Kennisprogramma Zeespiegelstijging)
• Nationale Adaptatiestrategie
• Nationaal Kennis- en Innovatieprogramma Water en Klimaat met jaarlijks kennisprogramma
• Global Centre on Climate Adaptation
• Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)
• www.ruimtelijkeadaptatie.nl 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• De bereikbaarheidsprogramma’s (voor Metropoolregio Amsterdam (MRA), Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) en Metropoolregio Utrecht (MRU) en binnen SmartwayZ.NL) daar waar mogelijk in afstemming met de regionale verstedelijkingsstrategie 

• In het kader van het MIRT wordt ingezet op betere benutting, smart mobility, waar noodzakelijk uitbreiding van bestaande infrastructuur en/of herinpassing in de omgeving. Hierbij wordt rekening gehouden met de omgevingsveiligheid en gezondheid
• Rijk en partners geven uitvoering aan de afspraken in het Toekomstbeeld OV 2040 en stellen een ontwikkelagenda van het Toekomstbeeld OV op
• Het Rijk samen met meer dan tien steden geven uitvoering aan de City Deal Ruimte voor Lopen 

• Paragraaf 5.1.7 Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), Rijk reserveert ruimte voor infrastructuur 

Financiën 

• Investeringen Infrastructuur vanuit Infrastructuurfonds (toekomstig Mobiliteitsfonds) binnen de kaders zoals beschreven op pagina 30 van de Schets Mobiliteit naar 2040, ‘principes voor afwegen en investeren’ 

• Inzet door het Rijk van de Groeistrategie voor Nederland op de lange termijn, zogenaamde ‘Groeibrief’, binnen groeiende stedelijke gebieden en tussen stedelijke regio’s
• Infrastructuurfonds (toekomstig Mobiliteitsfonds) 

Kennis 

• Voorbeelduitwerking verdichting en stedelijke kwaliteit
• Toekomstverkenning stedelijke mobiliteit 

• Aangepaste/aangevulde Nationale Markt- en Capaciteitsanalyse (NMCA) 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Interbestuurlijk Programma Regionale Economie 

• Het Rijk ondersteunt en stimuleert de regio’s bij het opstellen van:
  • Ruimtelijke ontwikkelstrategieën
  • Sociaaleconomische strategieën (onder andere voor grensregio’s)
  • Toekomstperspectief
• In het Nationaal Programma Landelijk Gebied wordt richting gegeven aan toekomstbestendige ontwikkeling van functies in het landelijk gebied 

• Bezien of effecten bevolkingsdaling opgenomen worden in het Integraal Afwegingskader voor beleid en regelgeving (IAK)

Financiën 

• Decentralisatie Uitkering (DU) bevolkingsdaling, Herziening DU fonds/gemeentefonds 

• Het Rijk onderzoekt de mogelijkheden van een Regionaal Transformatiefonds (onder andere ten behoeve van sloop)
• De Erfgoed Deal stimuleert in grensregio’s en regio’s met bevolkingsdaling een uitvoeringspraktijk waarin erfgoed en de inrichting van de leefomgeving hierbij voldoende aandacht krijgen
• Inzet Regio Deals bij grensoverschrijdende samenwerking 

Toezicht en handhaving 

• Jaarlijkse voortgangsrapportage Programma Bevolkingsdaling 

• In 2020 evaluatie van het totale Programma Bevolkingsdaling 

• Landelijk informatiemodel vastgoedgebruik
• Strategische verkenning krimp en studie Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) ‘Demografische ontwikkelingen 2010-2040; ruimtelijke effecten en regionale diversiteit’ naar trends in krimpgebieden
• Onderzoeken Europees Programma European Spatial Planning Observation Network (ESPON)

• In innovatieprogramma’s met betrekking tot zorg op afstand en nieuwe vervoersconcepten wordt aandacht gegeven aan de toepassing in (grens)gebieden met bevolkingsdaling

Bestaand 

Nieuw 

• Visie Landbouw, Natuur en Voedsel: Waardevol en Verbonden; Realisatieplan Visie Landbouw Natuur en Voedsel
• Structuurvisie Ondergrond (STRONG)
• Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR)
• Kaderrichtlijn Water (KWR)
• Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM)
• Natuurpact
• Programmatische Aanpak Grote Wateren
• Programma Nationale Parken
• Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp (ARO)
• Kamerbrief Erfgoed telt 2018-2021
• Kustpact
• Nationale Tuinbouwagenda 2019-2030
• Verduurzaming veehouderij en warme sanering varkenshouderij
• Nationaal Programma Landbouwbodems
• Natuurambitie Grote Wateren
• Gebiedsagenda’s Grote Wateren
• Nationaal Waterprogramma
• Structuurvisie Waddenzee
• Toekomstvisie Gewasbescherming 2030 met Pakket van maatregelen emissiereductie gewasbescherming open teelten
• Deltaplan Agrarisch Waterbeheer
• Deltaprogramma (inclusief Deltaplannen voor Waterveiligheid, Zoetwater en Ruimtelijke Adaptatie)
• Meerjarenprogramma Ontsnippering
• Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (loopt tot inwerkingtreding Omgevingswet, en wordt dan opgevolgd door het Schone Lucht Akkoord)
• Nederland Natuurpositief
• Deltaplan Biodiversiteitsherstel 

• Nationaal Programma Landelijk Gebied
• Programma ONS Landschap
• Nationaal Waterprogramma 2022-2027 en Stroomgebiedbeheerplannen
• Bossenstrategie
• Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp (ARO+)
• Beleidsnota Drinkwater
• Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland
• Realisatieplan Kringlooplandbouw
• Deltaprogramma Zoetwater
• Regionale Veenweidestrategieën
• Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw en Actielijnen klimaatadaptatie natuur
• Schone Lucht Akkoord 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Nationaal Programma Landbouwbodems
• Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) 

• In het Nationaal Programma Landelijk Gebied wordt richting gegeven aan toekomstbestendige ontwikkeling van functies in het landelijk gebied
• In het kader van het Veenplan zijn afspraken gemaakt over een integrale gebiedsgerichte aanpak in de Regionale Veenweidestrategieën
• Het Rijk zet in op het beter afstemmen van gebruiksfuncties op de eigenschappen en het functioneren van het bodem-watersysteem. Bouwen op ongunstige locaties vanuit waterhuishouding of bodemdaling (diepe polders, slappe grond, verdroging, zoute kwel) wordt vermeden of de effecten op deze locaties worden gemitigeerd
• Overheden maken gebruik van de Basisregistratie Ondergrond
• Bestuurlijke afspraken in het kader van de Delta-aanpak Waterkwaliteit (DAW)
• In het kader van het Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw en Actielijnen klimaatadaptatie natuur werkt het ministerie van LNV samen met medeoverheden, bedrijven en kennisinstellingen aan oplossingsrichtingen om consequenties van klimaatverandering, zoals droogte, het hoofd te kunnen bieden
• Het Nationaal Milieubeleidskader wordt in 2021/2022 uitgewerkt en geconcretiseerd in een Nationaal Milieuprogramma 

Wet- en regelgeving 

• Mest-, gewasbescherming-, water-, en Omgevingswetgeving (in gang gezet)
• Kaderrichtlijn Water
• Aanvullingsbesluit en -regeling Bodem
• Kwaliteitsborging in het bodembeheer (Kwalibo)
• Richtlijn Luchtkwaliteit en uitwerking 

• Overheden nemen waar dat nuttig is een grondwaterparagraaf op in visies en plannen. Op grond van een instructieregel in het Besluit kwaliteit leefomgeving moeten de gevolgen voor het waterbelang worden betrokken bij het opstellen van omgevingsplannen en omgevingsverordeningen en bij het nemen van projectbesluiten. Bestuurlijk is afgesproken om deze weging van het waterbelang ook bij de omgevingsvisies - dus ook bij de NOVI - te verrichten
• Spoedwet aanpak stikstof en bijbehorende ministeriële regeling
• Streefwaarde voor lange termijn reductie stikstofdepositie
• Natuurbank in het kader van stikstof
• Omgevingswet paragraaf 5.1.3, Beschermen van de waterbelangen, Artikel 5.37 (weging van het waterbelang) 

Financiën 

• Klimaatakkoord met betrekking tot bodemdaling 

• Bodemconvenant en vervolg 2020-2030
• Bestuursakkoord Klimaatadaptatie
• Financiële afspraken in het Klimaatakkoord rond veenweideproblematiek
• Programma Natuur (onder andere Natuurbank, versnelling van Natuurherstel en -verbetering)
• Erfgoed Deal stimuleert de inzet van het verleden als inspiratiebron 

• Kennisimpuls onder de Delta-aanpak Waterkwaliteit
• Kennis- en innovatieagenda Landbouw, Water, Voedsel (missie: klimaatbestendig landelijk en stedelijk gebied)
• Nationaal Kennisprogramma Bodemdaling
• Basisregistratie Ondergrond
• Kennisprogramma Uitvoeringsprogramma Bodem en Ondergrond

• Ontwikkeling kennisinfrastructuur in het kader van het Programma Natuur
• Uitvoeren van een lerende evaluatie op gebiedsgerichte samenwerking door het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)
• Kennis- en innovatieprogramma Bodem en Ondergrond
• Onderzoek naar maatregelen ten behoeve van de droogteproblematiek en bijbehorend peilbeheer van het IJsselmeergebied
• Ontwikkeling van kennisagenda’s door het Rijk op basis van het Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw en de Actielijnen klimaatadaptatie natuur. Deze worden afgestemd met de kennisprogrammering van relevante trajecten als Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS), Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie (DPRA), Deltaplan Zoetwater (DPZW) en Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DPW)
• Nationaal Programma Landbouwbodems: onder meer in het onderzoeksprogramma van Publiek Private Samenwerking Beter bodembeheer zijn maatregelen duurzaam bodembeheer geanalyseerd die toepasbaar zijn in de boerenpraktijk
• In het thema Slim Landgebruik van de Wageningen University & Research worden maatregelen duurzaam bodembeheer gevalideerd op de koolstofvastlegging in landbouwbodems
• Binnen het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer ontwikkelt het Rijk een meerjarig kennisverspreidingsprogramma voor duurzaam beheer van landbouwbodems en koolstofvastlegging gericht op toepassingen in de praktijk
• Onderzoek door het Rijk naar vernieuwing grondbeleidinstrumentarium

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• In het Natuurpact hebben provincies met het Rijk afspraken gemaakt over hun ambities en inzet ten aanzien van de natuur tot en met 2027
• Rijk, waterschappen en provincies zetten zich in dat in 2027 voldoende maatregelen zijn genomen om de doelen van de Kaderrichtlijn Water (KRW) te behalen
• Met de Delta-aanpak Waterkwaliteit en Zoetwater wordt - door gezamenlijke overheden en verschillende maatschappelijke partners uit de landbouw-, industrie- en zorgketen - een extra impuls gegeven aan de kwaliteitsverbetering
• The Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES)- brief
• In het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) werken agrariërs en waterschappen samen aan agrarisch waterbeheer (waterkwaliteit, -kwantiteit en zoetwater)
• In het kader van het Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland werken vier overheden samen aan integrale opgaven in het landelijk gebied, waaronder versterken van natuur en biodiversiteit 

• Binnen het Programma Natuur werkt het Rijk samen met medeoverheden en terreinbeherende organisaties de stikstofmaatregelen nader uit
• In het kader van de aanpak van de stikstofproblematiek en het verbeteren van de situatie voor de Natura 2000-gebieden gaan de terreinbeherende organisaties in opdracht van het Rijk natuurherstelmaatregelen uitvoeren
• Het Programma Versterken Biodiversiteit is in opbouw. Het Deltaplan Biodiversiteitsherstel speelt hierin een belangrijke rol. Dit is een brede, maatschappelijke coalitie met de ambitie om biodiversiteitsverlies in Nederland om te buigen naar biodiversiteitsherstel. Partners bij het Deltaplan zijn onder meer boeren, terreinbeheerders, particulieren, diverse onderzoeksinstituten en overheden
• Via de bossenstrategie wordt gezorgd voor voldoende boomaanplant in Nederland (in aansluiting op afspraken Klimaatakkoord):
  • Uitvoeren door het Rijk van het Natuurwinstplan Grote Wateren, gericht op het herstellen van het oorspronkelijk karakter van de grote wateren naar een robuust ecologisch systeem en het realiseren van de Natura 2000-doelstellingen
  • Uitvoering geven door het Rijk aan Natuur in de stad, conform Kamerbrief over groen in de stad
• Maatregelen in het kader van de Programmatische Aanpak Grote Wateren (PAGW) gericht op samengaan van hoogwaardige natuur met krachtige economie 

Wet- en regelgeving 

• Kaderrichtlijn Water (KRW)
• Natuurwetgeving (Wet natuurbescherming, gaat op in de Omgevingswet) 

• Spoedwet aanpak stikstof en bijbehorende ministeriële regeling
• Streefwaarde voor lange termijn reductie stikstofdepositie
• Natuurbank in het kader van stikstof
• Natuurnetwerk Nederland, hoofdstuk 7 afdeling 7.3 Instructieregel met het oog op natuurbescherming 

Financiën 

• Deltafonds; Artikel 7 Investeren in Waterkwaliteit
• Rijksbijdrage in het kader van Vitaal Platteland 

• Investeringsregeling voor aanleg landschapselementen en agroforestry in aanloop naar het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB)
• Financiële afspraken rond het stikstofbeleid:
  • € 125 miljoen wordt vanuit het ministerie van LNV verstrekt aan terreinbeherende organisaties voor natuurherstel in en rond bestaande natuurgebieden
  • € 125 miljoen inzetten voor natuurcompensatie en aanvullende natuurverbetering, die opgenomen wordt in de natuurbank om als compensatie voor te realiseren veiligheidsinfraprojecten te kunnen dienen (waarschijnlijk vooral habitats binnen Natura 2000-gebieden dan wel Natuurnetwerk Nederland realiseren)
  • Langjarige extra middelen voor natuurherstel en ontwikkeling, oplopend naar € 300 miljoen per jaar in de periode tot en met 2030
• In het kader van de Programmatische Aanpak Grote Wateren heeft het Rijk:
  • Voor de eerste tranche € 95 miljoen geïnvesteerd
  • Voor de tweede tranche tot en met 2032 in totaal € 248 miljoen gereserveerd.

• Project ‘Naar een hoger doelbereik’, om doelbereik biodiversiteitsdoelstellingen te vergroten
• Green Deal Natuurinclusieve landbouw in het onderwijs
• Boeren Insectenmeetnet Agrarische Gebieden (BIMAG)
• Inzet College van Rijksadviseurs
• Atlas Natuurlijk Kapitaal
• CBS natuurlijk kapitaal rekeningen

• Kennisprogramma zon-PV en natuurdoelen
• De Strategische verkenning Biobased bouwen: het Rijk beoogt samen met medeoverheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties versnelling te geven aan duurzame verstedelijking, in verbinding met herstel van landschap, meer biodiversiteit en nieuwe verdienmodellen voor de landbouw. Zo wordt momenteel gewerkt aan een nationale bossenstrategie waarin voorstellen worden gedaan om het bosareaal uit te breiden en verbinding te zoeken met circulaire economie
• Ontwikkeling kennisinfrastructuur in het kader van het Programma Natuur
• Realisatie ruimtelijke verkenning stikstof: in hoeverre kan natuurinclusieve ruimtelijke inrichting bijdragen aan de instandhoudingsdoelstellingen voor stikstofgevoelige natuur

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB)
• Externe werking Natura 2000: - In randgebieden rondom Natura 2000-gebieden is aandacht voor de mogelijkheid om met agrarisch natuurbeheer en natuurinclusieve landbouw een bijdrage te leveren aan de klimaatopgave en natuurherstel - Rondom dichtbevolkte gebieden heeft landbouw met een lage milieubelasting de voorkeur
• Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland 

• Met het Realisatieplan Visie Landbouw Natuur en Voedsel wordt gewerkt aan de transitie naar kringlooplandbouw
• Uitvoering geven door het Rijk aan het Nationaal Programma Landbouwbodems, gericht op het commit- teren van publieke en private partijen aan duurzaam beheer van alle Nederlandse landbouwbodems in 2030
• In het Nationaal Programma Landelijk Gebied wordt richting gegeven aan toekomstbestendige ontwikkeling van functies in het landelijk gebied
• Het Rijk zet in op een transitie naar een verduurzaming van de veehouderij
• Stikstofaanpak - landbouwpakket 

• Aanpassen Swill-verbod, gericht op hergebruik organisch restafval
• Traject herziening mestbeleid: het Rijk onderzoekt herziening van het mestbeleid met het streven dit robuust te maken gericht op het realiseren van kringlooplandbouw 

• Rijksbijdrage in het kader van het Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland
• Programma Natuur (onder andere Natuurbank, versnelling van Natuurherstel en -verbetering)
• Ontwikkeling door het Rijk van nieuw grondinstrumen-tarium en versterking van het bestaande instrumen-tarium
• In het kader van de aanpak stikstof is budget beschikbaar voor beëindiging en opkoop van veehouderijbedrijven en voor omschakeling naar een duurzamere vorm van landbouw. Daarnaast wordt budget beschikbaar gesteld voor innovatie en aanpassingen in de bedrijfsvoering, onder andere aan stalsystemen, mestverwerking en veevoer. Het gaat om een budget van ruim € 2 miljard, cumulatief tot 2030 

• Regio van de Toekomst; maatschappelijk initiatief over ontwerpend onderzoek aan de opgaven van de NOVI
• Inzet op duurzame innovatie van de landbouw. Het Rijk kan in dit proces een rol spelen ten aanzien van kennis en middelen, bijvoorbeeld met behulp van Regio Deals
• Advies kringlooplandbouw van College van Rijksadviseurs (CRa) 

Instrument 

Bestaand 

Nieuw 

Bestuurlijke afspraken 

• Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland
• Kustpact
• Agenda IJsselmeergebied 2050
• Agenda voor het Waddengebied 2050
• Programmatische Aanpak Grote Wateren
• Gebiedsagenda Zuidwestelijke Delta 2050
• Nominatieprogramma Voorlopige lijst UNESCO werelderfgoed 

• Het Programma ONS Landschap is er op gericht om in samenwerking met decentrale partners de waarden en kwaliteiten van onze landschappen te beschermen en te versterken
• In Nationale Parken wordt door zonering een kwaliteitssprong gerealiseerd. Dit om biodiversiteit, (inter)nationale landschappelijke en cultuurhistorische waarden te versterken
• Het Rijk stimuleert in de Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp (2021-2024) de inzet van ontwerp bij actuele vraagstukken op lokale, regionale en (inter)nationale schaal
• Via de bossenstrategie wordt gezorgd voor voldoende boomaanplant in Nederland (in aansluiting op afspraken in het Klimaatakkoord)
• Uitvoering Kustpact door het Rijk en partners
• In het kader van de RES wordt de invloed van de energietransities op het landschap nader bekeken
• Het ontwikkelen en beschermen van waardevolle landschappen door het beschrijven en vastleggen van landschappelijke kwaliteiten en landschapsinclusief omgevingsbeleid 

Wet- en regelgeving 

• Paragraaf 5.1.5.4 Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), Ladder voor Duurzame Verstedelijking
• Paragraaf 5.1.5.3 Bkl, Waddenzee en Waddengebied
• Afdeling 7.2 Bkl, Werelderfgoed: in omgevingsverordeningen worden landschappelijke waarden en kwaliteiten uitgewerkt
• In paragraaf 5.1.3.5 Bkl zijn regels opgenomen ten aanzien van ruimtelijke ontwikkelingen in buitendijkse delen van het IJsselmeergebied
• Paragraaf 5.1.5.2 Bkl, het Rijk handhaaft het vrije uitzicht op de horizon vanaf de kust tot 12 zeemijl 

• Het Rijk beoogt om (indien nodig) de doorwerking van de richtinggevende uitspraak over landschap in de NOVI (dat decentrale overheden waarden en kwaliteiten van landschap verankeren in decentraal beleid en regels) vast te leggen in (getrapte) instructieregels in het Besluit kwaliteit leefomgeving 

Financiën 

• OCW-middelen voor cultuurlandschap
• Budget voor Nationale Parken van de Toekomst
• Programmatische Aanpak Grote Wateren/ Deltafonds 

• Erfgoed Deal stimuleert de inzet van het verleden als inspiratiebron
• Inzet is om middels Gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) behoud en herstel van verscheidenheid aan landschapselementen te stimuleren door het belonen van maatschappelijke diensten. Vooruitlopend heeft het kabinet een regeling opengesteld
• Investeringsregeling voor aanleg landschapselementen en agroforestry
• In het kader van de Programmatische Aanpak Grote Wateren heeft het Rijk:
  • Voor de eerste tranche € 95 miljoen geïnvesteerd;
  • Voor de tweede tranche tot en met 2032 in totaal € 248 miljoen gereserveerd
• Tijdelijke regeling voor Nationale Parken € 5,45 miljoen, openstelling per 1 juli 2020 

Toezicht en handhaving 

• Monitoring Landschapselementen en Natuurdoelen
• In RES-proces monitoren op toepassing voorkeursvolgorde zon-PV, analyse PBL 

• Ontwikkelen jaarlijkse landschapsmonitor door het Rijk
• Tweejaarlijks zal kwalitatief worden geëvalueerd of in de uitvoeringspraktijk sprake is van landschapsinclusief omgevingsbeleid 

• Analyse van en advies met betrekking tot samenhangende energietransitie (‘Via Parijs’); landschap en logistiek door College van Rijksadviseurs (CRa)

• Rijk en regio brengen middels gebiedsbiografieën de ontstaansgeschiedenis, de logica en de bestaande kenmerken en identiteit van een gebied in beeld. De gebiedsbiografie geeft perspectief op de verdere doorontwikkeling van een gebied en biedt een goede basis voor het integrale ontwerp van de nieuwe ruimtelijke opgaven
• Overheden en maatschappelijke organisaties organiseren een Nationale landschapsdialoog als onderdeel van het Programma ONS Landschap
• Het Rijk brengt de structuurdragers van het landschap in beeld via Panorama Landschap. Dit wordt bindend voor ruimtelijke ingrepen in het landschap
• Signalenrapport Zorg voor landschap van Planbureau voor de Leefomgeving; realiseren landschapsinclusief denken en doen